न्यूजील्याण्ड संसदः आदिवासी अधिकारको विश्वव्यापी सवाल

[डा. विधुप्रकाश कायस्थ]

१४ नोभेम्बर २०२४ मा न्यूजील्याण्डका माओरी सांसदहरूले संसदभित्र शक्तिशाली र भावनात्मक विरोध प्रदर्शन गरेका थिए । त्यहाँ उनीहरूले वेटाङ्गी सन्धीको व्याख्यामा परिवर्तन ल्याउने विवादास्पद विधयेकको विरोधमा हाका प्रदर्शन गरेका थिए । यो सन्धी माओरी जनजाति र ब्रिटिश क्राउन बीचको ऐतिहासिक सम्झौता स्वरूप रहेको छ । संसदको कार्यवाही अस्थायी रूपमा रोकिएको थियो । हाकाको प्रदर्शनले माओरी अधिकार र न्यूजील्याण्डको पहिचानमा वेटाङ्गी सन्धिको महत्वको कडा सन्देश पठायो ।

वेटाङ्गी सन्धी आओटियराओको इतिहासको आधार

सन् १८४० मा हस्ताक्षर भएको वेटाङ्गी सन्धी आधुनिक न्यूजील्याण्डको स्थापना दस्तावेजको रूपमा मानिन्छ । यसले माओरी जनजाति (इवी) र ब्रिटिश क्राउन बीचको सम्बन्ध स्थापना गर्यो । सन्धीको उद्देश्य माओरीहरूको भूमि, स्रोत र संस्कृतिका अधिकारलाई सुनिश्चित गर्नुका साथै ब्रिटिश संप्रभुत्वको स्थापना पनि गर्नु थियो ।

तर वर्षौंदेखि, यस सन्धीको व्याख्या र लागू गर्ने तरिका विवादको विषय बनेको छ । धेरै माओरीहरूले महसुस गरेका छन्, कि उत्ताराधिकारी सरकारहरूले सन्धीको वचनलाई गलत रूपमा व्याख्या गरेका वा बेवास्ता गरेकाले कारण दीर्घकालीन गुनासो उत्पन्न भएका छन् । वेटाङ्गी सन्धीको कानूनी व्याख्यामा परिवर्तन ल्याउन खोजेकोयो विधयेकमाथि माओरी सांसद र कार्यकर्ताहरू बीच चिन्ता उत्पन्न गर्यो । यस परिवर्तनलाई सन्धीको मूलभूत सिद्धान्तहरूको विरुद्धको कदम र न्यूजील्याण्डको आधुनिक कानूनी परिप्रेक्ष्यमा यसको महत्वलाई कमजोर पार्ने प्रयासको रूपमा हेरिएको छ ।

शक्ति प्रदर्शन हाका

गत १४ नोभेम्बर २०२४ मान्यूजील्याण्डका माओरी सांसदहरूले संसदभित्र शक्तिशाली र भावनात्मक विरोध प्रदर्शन गरेर वेटाङ्गी सन्धीको व्याख्यामा परिवर्तन ल्याउने विवादास्पद विधयेकको विरोधमा हाका प्रदर्शन गरेका थिए । यो सन्धी माओरी अधिकार र न्यूजील्याण्डको पहिचानको केन्द्रमा रहेको एक आधारभूत सम्झौता हो । बाईस बर्षिया सांसद हन्ना–राहिती माईपी–कोर्कले हाकाको नेतृत्व गरिन् । हाका हुँदै गर्दा संसदको कार्यबाही अस्थायी रूपमा रोकिदियो । यसले वेटाङ्गी सन्धीको निरन्तर महत्व र माओरी अधिकार र न्यूजील्याण्डको राष्ट्रिय पहिचानको निर्माणमा यसको केन्द्रीय भूमिकाबारे बलियो सन्देश दिएको छ ।

हाका प्रायः शक्ति, एकता र विरोधको प्रदर्शनका रूपमा प्रयोग एक परम्परागत माओरी युद्ध नृत्य हो । यस अवसरमा यो एक राजनीतिक प्रतिरोधको कार्य थियो । सांसद माईपी–कोर्कले संसद कक्षमा उभिएर विधयेकको एक प्रति चिरफार गरेर हाका गाइन् । उनको आवाज पूर्ण तीव्रता साथ गुञ्जियो । उनका कार्यहरूले सदनमा उपस्थित व्यक्तिहरूको ध्यान खिच्नका साथै विश्वभरिका प्रत्यक्ष प्रसारण हेरी रहेका दर्शकहरूलाई पनि आकर्षित गर्यो । विरोधमा विपक्षी दलका सांसद र दर्शकदिर्घाका दर्शकहरूले पनि सामेल भए । सबैले हाकामा आफ्नो आवाज समावेश गरे । विरोधका लागि चयन गरिएको हाका ‘का माते’ थियो, जसलाई माओरी मुखिया ते राउपराहाले १८२० को आसपास रचना गरेका थिए । यो हाका माओरी परम्परामा सबैभन्दा प्रख्यात मध्ये एक हो र न्यूजील्याण्डको रग्बी टोली, ‘आल ब्ल्याक्स’ द्वारा म्याच अघि प्रायः प्रदर्शन गरिन्छ । तल ‘का माते’ हाकाको मूल माओरी संस्करण र यसको अंग्रेजी अनुवाद दिइएको छस्

का माते (मूल माओरी संस्करण)

का मते ! का मते !
का ओरा ! का ओरा !
का मते ! का मते !
का ओरा ! का ओरा !
तेनेइ ते ताङत ता पुहुरुहु
नाना इ तिकी माई हकाव्हिति ते रा
उपाने ! उपाने !
उपाने, काउपाने !
विटी ते रा !

नेपाली अनुवाद

यो मृत्युदेखि ! यो मृत्युदेखि !
यो जीवन हो ! यो जीवन हो !
यो मृत्युदेखि ! यो मृत्युदेखि !
यो जीवन हो ! यो जीवन हो !
यो केशदार पुरुष हो
जसले सूर्यलाई चम्काउन ल्याएको हो !
एक कदम माथि, अर्को कदम माथि !
एक कदम माथि, अर्कोमाथि
सूर्य चम्कन्छ !

माईपी–कोर्क र उनका सहकर्मीहरूले विरोधको यस क्षणमा हाकाको आवाहन गरेर केवल वेटाङ्गी सन्धीको व्याख्यामा प्रस्तावित परिवर्तनको विरोध जनाएनुका साथै माओरी संस्कृतिको शक्ति र लचीलोपनको पुनः पुष्टि पनि गरे । एक प्रतीक र क्रियाकलापको आह्वानको रूपमा हाकाले क्षणको भावना समेट्यो र माओरी सांसदहरूको सन्देशलाई सन्धिका अधिकारहरूको रक्षा गर्ने प्रतिबद्धताका साथ दृढतापूर्वक प्रस्तुत गरे । विरोधको क्रममा विपक्षी दलका सांसदहरूले हाकामा सामेल भए । साथै दर्शकदिर्घाले समर्थनमा आवाज उठायो ।

हन्ना–राहिती माईपी–कोर्कको भूमिका

एक प्रमुख माओरी २२ बर्षिय सांसद हन्ना–राहिती माईपी–कोर्क विरोध र हाकालाई नेतृत्व गर्ने प्रमुख व्यक्ति थिइन् । माओरी मुद्दामा उनको दृढ वकालतका लागि परिचित माईपी–कोर्कको नेतृत्व यस विरोधमा उनलाई माओरी अधिकारको मुख्य रक्षकको रूपमा थप बलियो बनाएको छ । हाकाको दौरान विधयेकको प्रति च्यात्ने कार्य एक शक्तिशाली विरोधको प्रतीक बन्यो । यसले माओरी समुदायको न्याय र पहिचानको लागि निरन्तर संघर्षलाई प्रतिध्वनित गर्यो ।

प्रतिक्रिया र प्रभाव

हाका विरोधले न्यूजील्याण्ड र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा व्यापक ध्यान आकर्षित गर्यो । यसले वेटाङ्गी सन्धि र माओरी अधिकारको बहसलाई पुनः राष्ट्रिय केन्द्र बिन्दुमा ल्यायो । विरोधको नाटकीय प्रकृतिर विधयेकलाई च्यात्ने प्रतीकात्मक क्रियाले धेरै माओरी र गैर–माओरीहरूलाई गहिरो तरिकाले प्रभावित गर्नुका साथै सन्धिको निरन्तर महत्व र यसको सिद्धान्तहरूलाई सम्मान गर्ने आवश्यकता बारे बहस सुरू गर्यो । विरोधले न्यूजील्याण्डको राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा माओरीहरूको सामाना गर्दै आएका चुनौतीहरूको उजागर पनि गर्यो । सन्धि माओरी अधिकार र संप्रभुत्वको एक महत्वपूर्ण अंश भए तापनि, यसमा भएका विवादहरूको समाधान अझै पुरा हुन सकेको छैन । प्रस्तावित विधयेकको आलोचकहरूले यसलाई माओरी स्वनिर्णयलाई कमजोर बनाउन र माओरी भूमि, संस्कृति र भाषाको संरक्षणलाई धक्का पु¥याउने कदमका रूपमा हेरिरहेका छन् ।

एकता र एक जुटताको क्षण

गत १४ नोभेम्बरको हाका विरोध केवल एक प्रदर्शन होइन यो माओरी समुदायको एकता र एक जुटताको क्षण थियो । यसले सरकार र जनतालाई माओरी संस्कृति र माओरी अधिकारको लागि लडाईको निरन्तर शक्ति सम्झायो । विरोधले वेटाङ्गी सन्धीको महत्वलाई अझै विशेष बनायो । जसले न्यूजील्याण्डको भविष्यलाई आकार दिन्छ ।