[सञ्जय सिञ्जाली मगर]
मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माण गर्ने परियोजना निश्चित रूपमा त्यहाँको आदिवासी रैथाने जनजीवनमा प्रभाव पार्न सक्छ । यस विकास परियोजनाले उनीहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, र पर्यावरणीय सन्तुलनलाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा असर पार्न सक्दछ ।
पहिलो कुरा, सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव हेर्दा, केबलकार निर्माणले बाहिरी मानिसहरूको आउजाउलाई बढावा दिन्छ, जसका कारण स्थानीय संस्कृति र जीवनशैलीमा परिवर्तन आउन सक्छ । बाहिरी आगन्तुक र पर्यटकहरूका साथमा बाहिरी सांस्कृतिक मान्यताहरू पनि प्रवेश गर्ने सम्भावना हुन्छ, जसले आदिवासीहरूको मौलिक परम्परा र संस्कारलाई विस्थापित गर्न सक्छ । नयाँ पुस्ताले आफ्नो मौलिक सांस्कृतिक मूल्यलाई त्यागेर बाहिरी प्रभावलाई ग्रहण गर्ने सम्भावना रहन्छ । यसले समाजमा वैचारिक द्वन्द्वको स्थिति सिर्जना गर्न सक्ने सम्भावना पनि रहन्छ । आर्थिक प्रभावको सन्दर्भमा, केबलकारले केही हदसम्म रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नेछ । आदिवासी र रैथाने समुदायका लागि नयाँ व्यवसाय र रोजगारीका सम्भावना हुन सक्छन्, विशेषगरी पर्यटन उद्योगमा । तर, यो अवसर मुख्यतः बाहिरी व्यवसायी र लगानीकर्ताले आफ्नो फाइदामा उपयोग गर्ने सम्भावना रहन्छ, जसका कारण रैथाने समुदायले पर्याप्त फाइदा लिन सक्दैनन् ।
केबलकार परियोजनाले पर्यावरणीय प्रभाव पनि पार्न सक्छ, जसले आदिवासी जनजीवनलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर गर्छ । केबलकार संरचना निर्माण गर्न रूख काट्नुपर्ने हुन्छ र यसले वन्यजन्तुको प्राकृतिक बासस्थानमा अवरोध पुर्याउँछ । यस्ता गतिविधिहरूले स्थानीय जैविक विविधता र पर्यावरणीय सन्तुलनमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । यसबाट जलवायु परिवर्तन र माटो क्षयजस्ता समस्या उत्पन्न हुन सक्छन्, जसले कृषि र वन पैदावारलाई प्रभावित पार्न सक्छ ।
मूल्य, भूमि, र स्वामित्वसँग सम्बन्धित प्रभाव पनि गम्भीर छन् । यस्ता परियोजनाका कारण भूमि मूल्य बढ्ने सम्भावना हुन्छ, जसले गर्दा रैथानेहरू आफ्नो भूमि गुमाउन वा बाहिरिन बाध्य हुन सक्छन् । बाहिरी लगानीकर्ताले सस्तोमा जग्गा खरीद गर्ने र यसमा व्यवसायिक परियोजना सञ्चालन गर्ने सम्भावना हुन्छ, जसले रैथानेहरूको आफ्नोपन गुम्ने खतरा रहन्छ ।
राजनीतिक र कानूनी चुनौतीहरू पनि देखा पर्न सक्छन् । धेरैजसो यस्ता परियोजनामा स्थानीय समुदायलाई पूर्ण रूपमा सहभागी नगराउने समस्या देखिन्छ । यस्ता परियोजनाहरूमा आदिवासी र रैथानेहरूको राय र अनुमतिको कमी हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको अधिकारमाथि अतिक्रमण हुन सक्छ । यसरी हेर्दा, मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माणको परियोजनाले आदिवासी र रैथाने जनजीवनलाई विविध कोणबाट असर पार्ने देखिन्छ । यो प्रभाव सकारात्मक हुन सक्दछ यदि स्थानीय समुदायलाई केन्द्रमा राखेर समन्वयात्मक र जिम्मेवार ढंगले परियोजना कार्यान्वयन गरिन्छ ।
मुकुम्लुङ क्षेत्रमा केबलकार निर्माणसँगै उठ्ने विविध विषयलाई थप विस्तारमा खण्डन गर्दा, रैथाने समुदायलाई केन्द्रमा राखेर ध्यान दिनुपर्ने थप पक्षहरूलाई समेट्न जरुरी छ ।
सांस्कृतिक अधिकार र पहिचानमा संकट
केबलकार निर्माण जस्ता परियोजनाहरूले बाहिरी पर्यटक र लगानीकर्ताको प्रवेशलाई बढावा दिन्छन्, जसले स्थानीय रैथानेहरूको सांस्कृतिक पहिचानलाई कमजोर बनाउन सक्छ । बाहिरी प्रभावले पुराना परम्परा र रीतिरिवाजहरूमा कम महत्व दिन सक्छ, जसको कारण सांस्कृतिक भिन्नता गुम्ने खतरा रहन्छ । केबलकारका कारण मुख्यतः पर्यटन प्रोत्साहनमा ध्यान दिइने भएकाले रैथानेहरूलाई आफ्ना सांस्कृतिक समारोहहरू सञ्चालन गर्न अवरोध हुन सक्छ । यसले उनीहरूको सांस्कृतिक अधिकारमाथि आँच पुर्याउन सक्छ, जुन विशिष्ट रूपमा उनीहरूको पहिचानसँग जोडिएको छ ।
भूमि र प्राकृतिक स्रोतमा पहुँच
रैथानेहरू प्रायः आफ्नो परम्परागत भूमिमा निर्भर रहन्छन्, जहाँ उनीहरूको आर्थिक तथा सांस्कृतिक जीवन चल्दछ । केबलकार जस्ता परियोजनाले ती भूमिहरूलाई व्यावसायिक गतिविधिका लागि प्रयोग गर्न सक्छ, जसले गर्दा रैथानेहरूको भूमि र प्राकृतिक स्रोतहरूमाथि पहुँच घट्छ । भूमि गुम्ने सम्भावनाले उनीहरूको आर्थिक सुरक्षामा नकारात्मक असर पर्न सक्छ । कतिपय अवस्थामा, बाहिरी ठेकेदार र लगानीकर्ताले स्थानीय रैथानेहरूको अनुमति र सहमति बिना नै उनीहरूको भूमि प्रयोग गर्न सक्छन्, जसले भूमिसम्बन्धी विवादहरू निम्त्याउन सक्छ ।
जल, वन, र जीविकामा असर
प्राकृतिक स्रोतमा निर्भर रहेका रैथानेहरूको जीविका जल, वन, माटो, र बोटबिरुवासँग गहिरो सम्बन्धित रहन्छ । केबलकार निर्माणसँगै हुने सडक, भवन र अन्य आधारभूत संरचना निर्माणको कामले वन विनाश गरिदिन्छ । वनमा कमि भएमा जडिबुटी संकलन, दाउरा संकलन, र अन्य गतिविधिमा निर्भर रहेका रैथानेहरूले जीविकाका साधन गुम्न सक्छ । यसले उनीहरूको जीविका प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित हुने जोखिम बढाउँछ, साथै जलस्रोतमा पनि असर पर्न सक्छ, जसले गर्दा खानेपानी र सिँचाइमा समस्या उत्पन्न हुन्छ ।
पर्यावरणीय क्षति र जलवायु परिवर्तन
केबलकारको संरचना, टूयाक, र यातायातमा आउने परिवर्तनले जैविक विविधतामा ह्रास ल्याउँछ । रैथानेहरू धेरैजसो ग्रामीण कृषि प्रणालीमा निर्भर रहेको हुँदा जलवायु र वातावरणमा हुने परिवर्तनले उनीहरूको कृषिमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । उचाइको कारणले मुकुम्लुङ क्षेत्रको मौसममा अचानक र कठोर परिवर्तनहरू आउन सक्ने सम्भावना हुन्छ, जसले उत्पादनशिलतालाई असर पुर्याउँछ । यसका साथै, वन्यजन्तुको प्रजातिहरू विस्थापित हुने र उनीहरूको सन्तुलन बिग्रने सम्भावना पनि रहन्छ ।
सामाजिक–आर्थिक असमानता र रोजगारी
केबलकार परियोजनाका कारण थोरै आर्थिक लाभ हुने भए तापनि, त्यसले दीर्घकालमा बाहिरी लगानीकर्ताहरूलाई लाभ पुर्याउने सम्भावना बढी रहन्छ । स्थानीय समुदायले अस्थायी रोजगारी पाउन सक्लान्, तर लामो समयका लागि उनीहरूलाई स्थिर रोजगारी वा उन्नत आयका अवसरहरू मिल्ने सम्भावना न्यून रहन्छ । यो असमानताले समाजमा विभाजन र असन्तुष्टि निम्त्याउन सक्छ, जसले गर्दा रैथानेहरूलाई प्रत्यक्ष आर्थिक लाभ नहुन सक्छ । साथै, बाहिरी लगानीकर्ताले अधिक लाभ लिने हुँदा, स्थानीय समुदायले अपेक्षित आर्थिक सुधार प्राप्त नगर्न सक्ने खतरा रहन्छ ।
कानूनी र राजनीतिक पक्ष
रैथानेहरूको अधिकारलाई नकारेर परियोजना कार्यान्वयन गर्दा कानूनी चुनौतीहरू निम्तिन सक्छन् । धेरैजसो परियोजनाहरूमा, रैथानेहरूको अनुमति लिने प्रक्रिया औपचारिकताका लागि मात्र गरिएको देखिन्छ, जसमा उनीहरूको आवश्यकता र सहमतिको ध्यान पर्याप्त दिइँदैन । यसले क्ष्ीइ ज्ञटढ कानूनी रूपमा रैथानेहरूको अधिकार हनन भएको प्रमाणित गर्न सक्छ । यस्तो अवस्थाले कानूनी झमेलासँगै रैथानेहरूको राजनीतिक आवाज कमजोर पार्न सक्छ ।
निष्कर्षमा, केबलकारजस्ता परियोजनाहरूले विकासको नयाँ ढोका खोले तापनि, स्थानीय रैथानेहरूको अधिकार, संस्कृति, भूमि, र प्राकृतिक स्रोतहरूलाई केन्द्रमा राखेर योजना र निर्णय लिनुपर्दछ । यसरी मात्रै परियोजना समावेशी, न्यायोचित र दीर्घकालीन रूपमा सफल र स्वीकार्य बन्न सक्दछ ।
